In mijn inleiding aan het begin van de viering zei ik het al: het is vandaag één van die zondagen met zo'n weerbarstige evangelielezing waar we - zo op het eerste gezicht - maar moeilijk mee uit de voeten kunnen. Het in onze ogen zo barbaarse en primitieve 'oog om oog, tand om tand' slaat in één zin door naar het andere uiterste: geen weerstand bieden in antwoord op geweld, je vijanden beminnen, ja, zelfs voor hen bidden!
In modern taalgebruik zouden we zeggen: 'gewoon over je heen laten lopen'… Dit lijkt toch echt te bizar voor woorden…
Een begrijpelijke reactie kan zijn om deze tekst dan maar gewoon te negeren en over te gaan tot de orde van de dag. Maar dat is de weg van de minste weerstand. En ook de weg van de hoogmoed, want wie zijn wij dat wij Jezus' leringen zo maar naast ons neer zouden kunnen leggen, ervan uitgaande tenminste, dat wij zijn leerlingen willen zijn?
Een andere, ook heel begrijpelijke reactie kan zijn, om allerlei voorwendselen aan te voeren om je niet door de tekst te laten aanspreken. We zouden bij voorbeeld kunnen zeggen: Hier is sprake van typische Bijbelse retoriek: een tot in het absurde doorgedreven overdrijving die misschien voor toehoorders en lezers in de Oudheid werkte, maar nu toch echt zijn doel voorbij schiet. Maar ook dat is te gemakkelijk, te goedkoop.
Een vruchtbaarder reactie is - mijns inziens - om in elk geval een póging te wagen de tekst te doorgronden en er ons door te laten onderrichten.
Welnu, allereerst is het interessant om op te merken, dat we een duidelijke ontwikkeling kunnen ontdekken in de vergeldingsmoraal in de Bijbel. In de mythische verhalen over de oertijd in het éérste boek, het boek Genesis, is onomwonden sprake van de menselijke lust naar wraak en geweld: Kaïn slaat zijn broer Abel de schedel in omdat deze een streepje voor lijkt te hebben bij God. Een paar hoofdstukken verder wordt het nog gortiger als wij uit de mond van Lamech horen, dat hij een schrammetje zal vergelden met het doden van een man of zelfs een kind.
In het tweede boek, het boek Exodus, wordt de toon al veel milder: hier is niet langer sprake van blinde wraak, maar van het nastreven van rechtvaardigheid. Het beginsel van evenredige vergelding doet zijn intrede: 'Oog om oog, tand om tand'.
En nu dan in het evangelie legt Jezus wéér een nieuw accent. Jezus geeft een radicaal nieuwe interpretatie aan de Oudtestamentische vergeldingswet. Tegenover de vergeldingsmoraal die de straf limiteerde tot dezelfde maat, stelt Jezus de wet van het geweldloos verzet. Niet langer geweld als antwoord op geweld, maar vergeving en verzoening.
Er is dus onmiskenbaar een duidelijke, en naar onze moderne maatstaven positieve ontwikkeling in de manier waarop in de Bijbel over vergelding wordt gesproken. En de vraag is: hoe kunnen we dat plaatsen? Hoe kunnen we die radicale omkeer van 'oog om oog, tand om tand' naar geweldloos verzet verstaan?
Ik denk dat de kern is gelegen in het door de eeuwen gestaag gegroeide besef, dat geweld steeds nieuw geweld oproept en uiteindelijk geen oplossing biedt. Integendeel, dat het een uitzichtloze geweldsspiraal creëert die de strijdende partijen steeds verder uiteen drijft. Louter geweld brengt geen vrede. In de moderne tijd zijn hiervan voorbeelden te over. Denk aan de strijd tegen het moslimfundamentalisme wereldwijd en aan de immer voortdurende spanningen in het Midden-Oosten. Vrede lijkt verder weg dan ooit…
Nee, geweld kan ooit noodzakelijk zijn om je te verdedigen - denk aan het recht van de Oekraïne om zich te verdedigen tegen de Russische agressie, maar geweld biedt uitéindelijk geen uitkomst. Liefde, vergeving en verzoening daarentegen wel. Dát is de diepe waarheid die Jezus ons vandaag voorhoudt. Als we tegen dát licht Jezus' richtlijnen bezien hoe wij op geweld dienen te reageren, dan wordt het allemaal een stuk inzichtelijker. Want is geweldloos reageren op onrecht hetzelfde als 'over je heen laten lopen'? Bij nader inzien volstrekt niet! Het is misschien wel de meest effectieve manier van verzet. Geweldloos verzet opent wegen naar wederzijds begrip, respect en verzoening. Niet haat maar liefde biedt openingen voor toenadering. Misschien is het een geruststelling te weten, dat het 'bemint uw vijanden' niet betekent, dat wij onze vijanden ineens sympathiek zouden moeten vinden. In de Griekse grondtekst staat hier het werkwoord 'agapao' en dat betekent zoveel als: hoogachten, respecteren, dus niet 'beminnen' zoals je een geliefde bemint.
Nogmaals: geweld roept geweld op, het houdt de geweldsspiraal in stand. Wederzijds respect, getekend door liefde, vergeving en verzoening, biedt wél perspectief op duurzame vrede. Wie het kan opbrengen zó te leven, beantwoordt aan Gods oproep in het Oude Testament: 'Wees heilig, want Ik de Heer uw God, ben heilig'.
Amen.
pastor Frank van Roermund o.praem.
